Filosofie en onderwijs

Kinderen stellen vragen. Het is belangrijk om ruimte te geven die vragen samen met anderen te onderzoeken en zo duidelijk te maken dat je anderen nodig hebt voor dat onderzoek en om je eigen mening te vormen. Daarbij speelt taal een grote rol omdat het een kunst is om jezelf zo goed mogelijk uit te drukken. Zo leer je beter te zeggen wat je denkt met als gevolg dat een ander je weer beter begrijpt.

Denkbeelden
Filosofie levert een substantiële bijdrage aan dit denk- en taalvermogen door het doordenken van denkbeelden. De ontwikkeling van dit denkvermogen ontstaat door het contact met de ander. In dit contact leer je de ander respecteren in zijn anders zijn. Je kweekt begrip, krijgt inzicht in denkpatronen van anderen en kunt je eigen mening met die van anderen vergelijken. Het gaat niet om gelijk krijgen maar om je te verplaatsen in de ander.

De ontwikkeling van deze vaardigheden komt tot stand in gesprekken die een aantal essentiële elementen bevat.
Allereerst komt een filosofische vraag voort uit een concreet voorbeeld van waaruit een fundamentele uitgangsvraag, een vraag naar een hogere orde, voort komt.
Het vraagt naar de betekenis niet naar de feiten. Het vraagt naar ons mensbeeld, onze opvatting over de werkelijkheid, over onze morele oordelen.
Gaandeweg het gesprek kan dit onderwerp zich toespitsen tot 1 element.

Bespiegelingen
Tijdens het gesprek moet een aantal “regels” worden gehanteerd.
Het is van belang dat iedereen in de gelegenheid wordt gesteld zich over het onderwerp uit te spreken.
Het is een voorwaarde dat er naar elkaar wordt geluisterd. Dat doe je door je open te stellen voor de ander.
Je denkt met de ander mee door vragen te stellen. Op die manier ontstaat er een wezenlijk contact en is er sprake van een gezamenlijk gesprek.
Zodoende heb je iets met elkaar te maken en helpen de bespiegelingen van de ander jou om je eigen ideeën verder te ontwikkelen.

Daarmee is de cirkel rond. Je begint eerst je eigen gedachten te formuleren, om je daarna te verdiepen in die van een ander. Vervolgens neem je die opvatting weer mee om je eigen visie te formuleren.

Om dit te bereiken moeten meningen geventileerd kunnen worden, zonder dat er kritiek wordt gegeven. Het gaat er niet om iemand te overtuigen. Er moet worden geluisterd naar de ander zonder een oordeel te vellen. Er moet worden gekeken waar de overeenkomsten zijn. Vervolgens moet je jezelf afvragen wat je zelf in die situatie gedaan zou hebben, dus niet had moeten doen.
Deze uitwisseling moet leiden tot begrip en inzicht in het eigen denken en het denken van de ander: de ontwikkeling van het denkvermogen.
Door na afloop samen te vatten komen de gevonden inzichten nog een keer expliciet naar voren.

Muziek
Voornoemde structuur is bij uitstek terug te vinden bij een Jazz improvisatie. De muzikanten zijn zeer gericht op elkaar, weten heel goed wat ze zelf willen spelen maar stemmen dit voortdurend af op de muziek van de ander(en).
Dit vraagt concentratie, alertheid, openstellen, betrokkenheid en levert voor de omgeving een inspirerend resultaat.
Voor de kenners van piano muziek: luister eens naar Canto Ostinato van Simeon ten Holt. Tot met wel vier vleugels wordt er geïmproviseerd op een basis thema.

Thema’s
Er zijn tal van thema’s waarover een filosofisch gesprek kan worden opgestart.
Vrijheid, geluk, geest, kennis, vriendschap, identiteit, waarheid, eerlijk, gevoel, goed en kwaad, schoonheid, ruimte, tijd, rechten en plichten.
Deze begrippen behoren tot de kern van de filosofie. We hebben er allemaal mee te maken en staan eigenlijk centraal bij alles wat we doen. Het zal nooit lukken om er bevredigende afsluitende beschrijving over te geven.

Voor kinderen bestaan er allerlei verhalen van waaruit je bepaalde thema’s aan de orde kunt stellen:

• Zelfbeeld en oordelen: perfectionisme
• Geven en nemen: gierigheid
• Zelfvertrouwen en zelfwaardering
• Waarde zien van bijdrage van jezelf en anderen: samen
• Eigen-wijs zijn: jij en de invloed van anderen
• Respect voor anderen: de groep en het individu
• Ruzie: alleen zijn en goedmaken
• Vertrouwen: goede en verkeerde intenties
• Belangrijk voor jou: begrip voor de ander
• Zorg voor je zelf: zorg dragen voor de ander
• Tevreden met jezelf: verlangen naar wat een ander kan
• Misverstanden: kennis van een ander
• De ander bepalen: zelfbeeld
• Teveel willen: beloftes nakomen

En natuurlijk kunnen er ook thema’s aan de orde komen die uit de dagelijkse praktijk naar voren komen.

Als mens heb je de ander nodig om jezelf te kunnen ontwikkelen. Filosofie kan aan dit proces een belangrijke bijdrage leveren.
Door filosofie als instrument hiervoor in te zetten wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan het ontwikkelingsproces van het kind en zal een kind zich steeds beter kunnen verbinden met zichzelf en met de wereld om hem heen.